فهرست مطالب
فصل اول: مقدمه
در سال‌های اخیر موضوع سلامت روان بسیار مورد بحث و توجه روان¬شناسان، روان‌پزشکان و مشاوران قرار گرفته است و توجه به نقش آن در تضمین و بهبود زندگی فردی و اجتماعی از اهمیت به سزایی برخوردار است (توتونچی، سامانی و زندی، 1391).
برخی از نظریه‌پردازان مانند آلپورت، اریک فرام، راجرز، مزلو، اریکسون، یونگ و فرانکل به جنبه سالم طبیعت آدمی می‌پردازند و در تلاش‌اند با غنا بخشیدن به شخصیت انسان نگرشی منحصربه‌فرد در مورد رشد روانی و کمال انسانی عرضه کنند. به اعتقاد آنان سلامت روانی بسیار بیش از روان‌نژندی و یا روان‌پریش نبودن است. در مقابل، گروهی دیگر از روان¬شناسان در تعریف سلامت روان به تعریف رفتار نابهنجار یا بیماری روانی می‌پردازند و سپس نتیجه می‌گیرند که سلامت روان درواقع مساوی با عدم بیماری روانی است (حسینی، 1387؛ به نقل از آزاد).
مفهوم سلامت روانی درواقع جنبه‌ای از مفهوم کلی سلامتی است. سازمان بهداشت جهانی سلامتی را چنین تعریف می‌کند: «حالت سلامتی کامل فیزیکی، روانی و اجتماعی است نه صرفاً فقدان بیماری یا ناتوانی». سلامتی یک مفهوم چندبعدی است که علاوه بر بیمار نبودن، احساس شادکامی و بهزیستی را نیز دربر می‌گیرد (پورسردار و همکاران، 1391). بنابر¬این، برخلاف تصور عده‌ای، نمی‌توان سلامت روانی را نقطه مقابل بیماری جسمی یا روانی دانست. مفهوم سلامت روانی بسیار گسترده‌تر و پیچیده‌تر بوده و متغیرهای بسیاری در آن دخیل می‌باشند که در این پژوهش به برخی از آن‌ها پرداخته خواهد شد.
سلامت و اختلالات روانی و متغیرهای اثرگذار در آن‌ها، می‌بایست در همه سنین و اقشار مورد توجه و بررسی قرار گیرد. دانشجویان از اقشار برگزیده جامعه محسوب می‌شوند که در دوران تحصیل ممکن است با مسائل و مشکلاتی از نظر امور آموزشی، اقتصادی، تغییرات فرهنگی و اجتماعی روبه‌رو شوند. این عوامل همراه با ایجاد افسردگی، استرس و اضطراب می‌توانند سلامت روان فرد را تحت تأثیر قرار دهند (قاسمی‌پور و جهانبخش گنجه، 1388). دانشگاه‌ها بنابر ماهیت سازمانی خود در کنار تولید و انتقال دانش، موظف به توجه به سلامت روانی و حل مشکلات رفتاری و روانی دانشجویان هستند. این در حالی است که پژوهش‌های متعددی از وجود مشکلات سلامتی در جهان به‌ویژه در بین دانشجویان حکایت دارد (آزاد، 1391). با توجه به روند رو به رشد قشر دانشجو در جامعه و اهمیت و حساسیت دوره جوانی، توجه محققان را به‌منظور انتخاب این گروه به عنوان جامعه مورد پژوهش جلب می‌نماید. ازاین‌رو، در این بررسی نیز این گروه جهت تحقیق انتخاب شده¬اند.
الف) بیان منطقی مسأله
سلامت روان یکی از مؤلفه‌های مهم بهداشت عمومی است. اصطلاح سلامت روان برای توصیف سطح بهزیستی شناختی، هیجانی و برای نشان دادن مبتلا نبودن به اختلالات روانی به کار می‌رود. به گفته سازمان جهانی بهداشت، هیچ تعریف رسمی برای سلامت روان وجود ندارد و همه‌ی تفاوت‌های فرهنگی، ارزیابی شخصی و نظریه‌های تخصصی رقیب بر شیوه‌ی تعریف این اصطلاح اثر می‌گذارد (سازمان جهانی بهداشت، 2001). از نظر کاپلان و بارون بهداشت روانی حالت خاصی از روان است که سبب بهبود، رشد و کمال شخصیت انسان میشود و به فرد کمک می‌کند که با خود و دیگران سازگاری داشته باشد (نادری، 1390). روند شیوع بیماری‌های روانی به صورت سرسام‌آوری رو به افزایش است. بر اساس پیش‌بینی سازمان بهداشت جهانی، انتظار می‌رود که افسردگی تا سال 2020 به عنوان دومین عامل ازکارافتادگی شناخته شود (مورای و لوپز ، 1997). بر اساس آمارهای سازمان بهداشت جهانی، یک تغییر جهان‌شمول در همه‌گیرشناسی بیماری‌ها ایجاد خواهد شد، به‌طوری‌که بیماری‌های غیرمسری مثل اختلالات ذهنی جای بیماری‌های عفونی و بیماری‌های مسری را در منجر شدن به ناتوانی و مرگ‌های زودرس خواهند گرفت (مورای و لوپز، 1996). پژوهش‌های متعددی از وجود مشکلات سلامتی در جهان به‌ویژه در بین دانشجویان حکایت دارد. سازمان بهداشت جهانی مشکلات سلامت روانی جهان را 5/11 درصد در سال 1998 عنوان کرده است؛ آمارها نشان می‌دهد که در سال 2020 این اختلالات به 15 درصد خواهد رسید (کاترین ، 2007؛ به نقل از آزاد). اختلالات خلقی شایع هستند. در اکثر زمینه‌یابی‌های اخیر، اختلال افسردگی شایع‌ترین اختلال روان‌پزشکی در طول عمر بوده است (تقریبا 17 درصد). اختلالات اضطرابی نیز یکی از شایع‌ترین گروه‌های اختلالات روانی را تشکیل می‌دهند. مطالعه ملی اختلالات توأم گزارش نمود که یکی از هر 4 نفر (آمریکایی) واجد ملاک‌های حداقل یک نوع اختلال اضطرابی است و میزان شیوع 12 ماهه، 7/17 درصد است (سادوک و سادوک، 2007). به این معنی که وجود انسان‌های مضطرب و ناامید بار سنگینی بر دوش جوامع خواهد گذاشت و نشانگر این است که اجتماع جهانی برای بهبود زندگی فردی و اجتماعی کارها و راه‌های ناپیموده فراوانی پیش رو دارد (کاترین، 2007؛ به نقل از آزاد).
در ایران نیز بررسی سلامت روانی گروه‌های دانشجویی که توسط سازمان ملی جوانان انجام شده است، نشان می‌دهد که در مجموع 4/53 درصد یعنی بیش از نیمی از دانشجویان در زمره کسانی هستند که نیاز به کمک مشاوره‌ای دارند تا بتوانند به‌عنوان یک جوان نیرومند و قوی مسائل خود و جامعه را حل کنند (سازمان ملی جوانان، 1380؛ همان). در مطالعه همه‌گیرشناسی که در ایران در سال 2004 جهت تعیین شیوع اختلالات روانی با استفاده از پرسشنامه (GHQ-28) انجام گرفته است، اختلال در 18-20% افراد 15-44 ساله تخمین زده شده است. شیوع اختلالات روانی در مناطق روستایی 3/21 درصد و در مناطق شهری 9/20 درصد در کل ایران می‌باشد (نوربالا، 2004).
اختلالات روان‌شناختی، مشکلات فراوانی برای دانشجویان که از اقشار مستعد و برگزیده جامعه و سازندگان فردای هر کشور می‌باشند، ایجاد کرده و بر عملکرد تحصیلی آنان به شدت اثر گذاشته و رشد شناختی، عاطفی و اجتماعی آنان را مختل می‌کند. اختلالات غالبا بین سنین 25-18 سال، یعنی زمانی که جوانان وارد دوره بزرگسالی می‌شوند، بروز می‌کنند (توکلی زاده، 1389). گزارش‌های متعدد از سال 1380-1342 نشان می‌دهد، طیف اختلالات روانی در دانشجویان از 7/11 تا 54 درصد در نوسان بوده است (پورشریفی، 1383؛ به نقل از آزاد).
هدف اصلی بهداشت روانی کمک به همه‌ی افراد در رسیدن به زندگی کامل‌تر، شادتر، هماهنگ‌تر، شناخت وسیع و پیشگیری از بروز اختلالات خلقی، عاطفی و رفتاری است. مقابله با بیماری روانی برای ایجاد جامعه سالم از وظایف اصلی دولت‌ها و افراد جامعه است و هر اجتماع که خواستار بهزیستی و شادکامی افراد خود است، باید مردم سازگار و هماهنگ پرورش دهد (میلانی فر، 1388).
چند برنامه پیشگیری طراحی شده است که به صورت اختصاصی از اضطراب، افسردگی و سایر مشکلات حوزه سلامت روان پیشگیری می‌کند. این برنامه‌ها بر شناسایی عوامل خطر ویژه هر اختلال و انتخاب جمعیت در معرض خطر برای انجام مداخلات مبتنی هستند (دوزویس و دابسون ، 2004). عوامل گسترده‌ای می‌توانند در سلامت یا اختلال روانی دخیل باشند که بر اساس نظریه‌ها و تحقیقات پیشین در این پژوهش به تنی چند از مهم‌ترین آن‌ها، بر اساس الگوی ارائه‌شده پرداخته خواهد شد.
نقش مذهب در رابطه با بهداشت و شفا از قرون بسیار دور شناخته شده است. در طول هزاران سال مذهب و پزشکی در مداوا و کاهش رنج‌های انسان شریک یکدیگر بوده‌اند (ساچمن و ماتیوز ، 2001). بسیاری از صاحب‌نظران در حوزه روان¬شناسی دین، در رابطه با اثرات مفید یا مضر مذهب بر بهزیستی روانی بزرگسالان، مناقشه می‌کنند. مروری بر تحقیقات تجربی یافته‌های همسانی را دربر ندارد. برخی اقدامات مذهبی گاه با سلامتی مرتبط است و گاه با بیماری (مالتبی ، 2000). با وجود این، در سراسر دنیا، نقش مذهب در مورد سلامت جسمی و به‌ویژه روانی، مورد پژوهش¬های چندانی واقع نشده است. به اعتقاد لارسون (1998) شاید فقدان بررسی‌های دقیق علمی ناشی از تأثیرات باقی‌مانده انقلاب علمی رنسانس باشد. رشد و اوج‌گیری موفقیت‌های علمی در این دوران تنش جدیدی ایجاد نمود و درنهایت پزشکی و مذهب را جدا کرد و بدین امر منجر گردید که مذهب به مراقبت از روح و پزشکی به مراقبت از بدن و سپس روان بپردازد (شعاع کاظمی، 1388).
در سال‌های اخیر روان¬شناسان به نقش دین در تأمین سلامت روان و درمان بیماری‌های روانی توجه ویژه‌ای داشته‌اند. سازمان بهداشت جهانی در یکی آخرین بیانیه‌های خود که در دهه‌ی گذشته منتشر کرده است و به‌خصوص در مقدمه پروژه 2000 که طی آن برنامه وسیع بهداشتی برای کشورهای درحال‌توسعه در نظر گرفته شده، سلامتی را از چهار بعد اساسی شامل ابعاد جسمانی، روانی، اجتماعی و معنوی مورد بررسی قرار داده است. بنابر¬این، می‌توان گفت بعد معنویت در سطح جهانی، به‌عنوان یک متغیر اثرگذار مطرح است. بنجامین راش (1745-1813) پدر روان‌پزشکی آمریکا در زمینه اهمیت مذهب اظهار می‌دارد: «مذهب آن‌قدر برای پرورش و سلامت روح آدمی اهمیت دارد که هوا برای تنفس». بدین ترتیب لازم است تحقیقات گسترده‌تری در زمینه ارتباط آن به‌ویژه با حوزه سلامت روانی انجام گیرد تا از این طریق بتوان به‌خصوص در حیطه روان¬شناسی بالینی و سلامت از آن بهره جست.
از دیگر عوامل مؤثر بر سلامت روانی می‌توان به شادکامی اشاره نمود. شادکامی متضاد افسردگی نیست، اما نبود افسردگی شرط لازم برای رسیدن به شادکامی است. به نظر آرجیل و همکاران (1995) اگر شادکامی تنها متضاد افسردگی باشد، نیازی به اندازه¬گیری و بررسی آن نیست، زیرا افسردگی به‌خوبی شناخته شده است. وی باور دارد که سه جزء اساسی شادکامی عبارت است هیجان مثبت، رضایت از زندگی و نبود هیجانات منفی ازجمله افسردگی و اضطراب (علی پور و نوربالا، 1378).
شادی یک فرآیند جدید روان‌شناختی است که متأسفانه کمتر موردبررسی قرار گرفته است. دانشمندان آن‌قدر که دقت خود را صرف آسیب‌های شناختی و روانی از قبیل اضطراب، افسردگی و پدیده‌هایی نظیر آن نموده‌اند، کمتر به اموری چون شادی و نشاط و هیجان‌های مثبت پرداخته‌اند (ایروانی، 1390). گواه این امر، بررسی مقاله‌های منتشرشده بین سال 1990 تا 1995 است که نشان داد اصطلاح افسردگی 18903 بار و واژه شادکامی تنها 515 بار به کار برده شده‌اند (علی پور و نوربالا، 1378). بااین‌حال، مطالعه بر روی شادکامی در دهه اخیر رشد فراوانی داشته است. یکی از دلایل این امر، خودگزارش¬دهی افراد در رابطه با تأثیر شادکامی در فرآیند روان‌شناختی آن‌ها می‌باشد (کاشدان، 2004).
1-1-کلیات……………………………………………………………………… 2
1-2. بیان مسأله……………………………………………………………… 3
1-3. ضرورت و اهمیت پژوهش……………………………………………… 8
1-4. هدف های پژوهش…………………………………………………….. 8
1-5. تعریف بنیادی و عملیاتی متغیرها و اصطلاحات علمی…………….. 9
فصل دوم: مبانی نظری تحقیق
آن¬چه از دیرباز سهمى از تلاش‌های فکرى اندیشمندان، فیلسوفان، جامعه شناسان و روان¬شناسان را به خود اختصاص داده، تحقیق و پژوهش در مقوله سلامت روانی است. گذشت قرون و سال‌ها نه تنها از ارج و اعتبار چنین حوزه‌ای نکاسته، بلکه با توجه به الزام‌های خاص خود، بر اهمیت آن افزوده است. اکنون در قرن بیست و یکم، انسان مضطرب، افسرده و بحران‌زده عصر حاضر بیش از هر زمانى دیگرى نیازمند وجود تعاریف و پژوهش‌های علمی در حوزه سلامت روانی می‌باشد تا از این راه بتواند قدم‌های مؤثری در زمینه ارتقای سطح زندگی خویش بردارد. یکی از مهم‌ترین گام‌ها برای شروع یک پژوهش علمی بررسی تعاریف، نظریه‌ها و سایر تحقیقاتی است که در این حیطه صورت گرفته است که در این فصل به آن پرداخته خواهد شد.
2-2. سلامت روانی
2-2-1. تعریف سلامت روانی
بر اساس تعریف دانشنامه آزاد ویکی‌پدیا، سلامت روانی یا سلامت رفتاری سطحی از بهزیستی روان‌شناختی یا فقدان بیماری روانی است که گویای حالت روانی شخص به گونه¬ای است که عملکردش در سطح رضایت‌بخشی از سازگاری هیجانی و رفتاری باشد. از دیدگاه روان¬شناسی مثبت و یا کل‌گرایی، سلامت روان ممکن است شامل توانایی فرد برای لذت بردن از زندگی و ایجاد یک تعادل بین فعالیت‌های زندگی و تلاش برای دستیابی به انعطاف‌پذیری روانی است.
به گفته سازمان بهداشت جهانی (WHO) سلامت روان شامل بهزیستی ذهنی، خود کارآمدی ادراک‌شده، خودمختاری، شایستگی، وابستگی بین نسلی و خود شکوفایی معنوی فرد و هیجانی بالقوه، در میان دیگران است. همچنین، WHO بیان می‌کند که بهزیستی فردی در گروی توانایی‌های افراد برای مقابله با استرس‌های روزمره زندگی، کار مولد و کمک به جامعه خود می‌باشد. با این حال، تفاوت‌های فرهنگی، ارزیابی‌های ذهنی و رقابت حرفه‌ای نظریه‌ها همگی بر چگونگی تعریف سلامت روانی اثرگذار می‌باشد.
2-2-2. دیدگاه‌های مربوط به سلامت روان
مکتب روان‌پریشی
زیگموند فروید
به نظر فروید اکثر مردم به درجات مختلف روان‌نژند هستند و سلامت روان‌شناختی یک ایده¬آل است نه یک هنجار آماری. به عقیده او، ویژگی‌های خاصی برای سلامت روان‌شناختی ضرورت دارد. نخستین ویژگی هشیاری (خودآگاهی) است؛ یعنی هر آن¬چه ممکن است در ناهشیاری (ناخودآگاهی) موجب مشکل شود بایستی خودآگاه شود.
به عقیده فروید انسان متعارف کسی است که مراحل رشد روان جنسی را با موفقیت گذرانیده باشد و در هیچ‌یک از مراحل بیش از حد تثبیت نشده باشد. به نظر او کمتر انسانی متعارف به حساب می‌آید و هر فردی به نحوی نامتعارف است. فروید انسان نامتعارف را به دو گروه روان‌نژند و روان‌پریش تقسیم می‌کند و هسته مرکزی بیماری روانی را اضطراب می‌داند. به عقیده فروید نوع مکانیزم¬های دفاعی مورد استفاده افراد سالم روان‌نژند و روان‌پریش متفاوت است. شخص سالم از مکانیزم¬های دفاعی نوع¬دوستی، پیش‌بینی، شوخ‌طبعی، والایش و سرکوب استفاده می‌کند (نجات، 1378).
آلفرد آدلر
زندگی به عقیده آدلر «بودن» نیست بلکه «شدن» است. بنابر نظر آدلر فرد برخوردار از سلامت روان‌شناختی توان و شهامت یا جرأت عمل کردن را برای نیل به اهدافش دارد. چنین فردی جذاب و شاداب است و روابط اجتماعی سازنده و مثبتی با دیگران دارد. فرد دارای سلامت روان مطمئن و خوش‌بین است و ضمن پذیرفتن اشکالات خود در حد توان اقدام به رفع آن‌ها می‌کند. سلامت روان به عقیده آدلر یعنی داشتن اهداف مشخص در زندگی، داشتن فلسفه‌ای استوار و مستحکم برای زیستن، مفید بودن برای همنوعان، جرأت و شهامت و قاطعیت، کنترل داشتن بر روی عواطف و احساسات، داشتن هدف نهایی کمال و تحقق نفس، پذیرفتن اشکالات و کوشیدن در حد توان برای حل اشتباهات. فرد سالم به عقیده آدلر از مفاهیم و اهداف خودش آگاهی دارد و عملکرد او مبتنی بر نیرنگ و بهانه نیست. فرد دارای سلامت روان به نظر آدلر روابط خانوادگی صمیمی و مطلوبی دارد و جایگاه خودش را در خانواده و گروه‌های اجتماعی به درستی می‌شناسد. فرد سالم در زندگی هدفمند و غایت مدار است و اعمال او مبتنی بر تعقیب این اهداف است. عالی‌ترین هدف شخصیت سالم به عقیده آدلر تحقق «خویشتن» است. فرد سالم مرتباً به بررسی ماهیت اهداف و ادراکات خویش می‌پردازد و اشتباهاتش را برطرف می‌کند. چنین فردی خالق عواطف خودش است نه قربانی آن‌ها. آفرینش گری و ابتکار فیزیکی از دیگر ویژگی‌های سلامت روان‌شناختی است. فرد سالم از اشتباهات اساسی پرهیز می‌کند. اشتباهات اساسی شامل تعمیم افراطی، اهداف نادرست و غیرممکن، درک نادرست و توقع بی‌مورد از زندگی، تقلیل یا انکار ارزشمندی خود، ارزش‌های و باورهای غلط می‌باشد. فرد سالم دارای علاقه اجتماعی و میل به مشارکت اجتماعی است. چنین فردی سعی در کاستن عقده حقارت خود دارد و به دنبال غلبه و چیرگی بیشتر بر بی¬جرأتی است (همان).
کارل یونگ
فرایندی که موجب یکپارچگی شخصیت انسان می¬شود، فردیت یافتن یا تحقق خود است. این فرایند خود شدن، فرایندی طبیعی است. این کیفیت در واقع گرایشی چنان نیرومند است که یونگ آن را غریزه می‌داند. در انسان فردیت یافته هیچ‌یک از وجوه شخصیت مسلط نیست، نه هشیار و نه ناهشیار، نه یک کنش یا گرایش خاص و نه هیچ‌یک از سنخ‌های کهن، بلکه همه آن‌ها به توازنی هماهنگ رسیده‌اند.
اشخاص فردیت یافته باید از همه نیروهای سایه، چه ویرانگر و چه سازنده، آگاه شوند. باید وجه تاریک طبیعت، جوشش‌های حیوانی و ابتدایی خود از قبیل میل به ویرانگری یا خودخواهی را دریابند و بپذیرند. این به معنای تسلیم شدن یا رفتن زیر سلطه آن‌ها نیست، بلکه صرفاً پذیرش وجود آن‌ها است.
گام بعدی فرایند فردیت یافتن، ضرورت سازش با دوگانگی جنسی روانی است. مرد باید آنیما (خصوصیات زنانه) و زن نیز آنیموس (خصوصیات مردانه) شان را بیان کنند.
ویژگی دیگر، یکپارچگی خود است. همه جنبه‌های شخصیت یکپارچگی و هماهنگی می‌یابند به گونه‌ای که همه آن‌ها بتوانند بیان شوند.
پذیرش ناشناخته و مرموز، ویژگی دیگر این افراد است. اشخاص سالم از شخصیتی برخوردارند که یونگ آن را شخصیت مشترک خوانده است. چون دیگر هیچ جنبه شخصیت به تنهایی حاکم نیست، یکتایی فرد ناپدید میشود و دیگر چنین اشخاصی را نمی‌توان متعلق به یک سنخ روانی خاص دانست (همان).
تفرد یعنی تولید و شکوفایی تمامیت بالقوه ذاتی فرد. تفرد مستلزم این است که فرد به کلیت و یکپارچگی برسد. لذا یونگ معتقد است که تعداد خاصی از افراد هر جامعه ناکامل باقی می‌مانند. تفرد در ساده‌ترین شکل آن عبارت است از تمییز تدریجی «من» یا خودآگاهی از ناخودآگاهی؛ اما یونگ افزایش بیش از حد خودآگاهی را به همان اندازه اندک بودن آن آسیب گونه می‌داند و از این لحاظ وضعیت متعادل‌تری را اتخاذ کرده است.
به نظر یونگ سلامت روان‌شناختی و خودشناسی یکسان هستند. تحقق خود با سه معیار مشخص میشود: نخست، بایستی واپس‌زنی تخلیه شود، تنش‌های بین کنش‌ها و نگرش‌های ناخودآگاه و خودآگاه به آرامش مبدل شوند تا فرد بتواند از راه معرفت خود به آرامش درونی برسد. دوم، فرد بایستی بیان نمادین ناخودآگاه را درک کند. سوم، شخص بتواند از طریق ایمان شخصی به نماد یا اسطوره خاصی به خودشناسی نزدیک شود.
هنری موری
به عقیده موری تاریخچه پیشین زندگی فرد به همان اندازه زمان حال و محیط او حائز اهمیت است. موری موضع روان‌شناختی انسان¬گرایانه و خوش‌بینانه‌ای دارد. به‌علاوه به عقیده وی «من» سرکوبگر و مهارکننده نیست. «من» موجب سازمان‌دهی و یکپارچگی رفتار میشود و بخشی از سازمان‌دهی آن نیز برای تسهیل ظهور تکانه‌های «نهاد» است. به عقیده موری «قدرتمندی من» از تعیین‌کننده‌های بااهمیت سازگاری و سلامت روان‌شناختی فرد است. هر چه فاصله بین من ایده¬آل و من برتر کمتر باشد، سلامت روان‌شناختی و سازگاری فرد بیشتر خواهد بود. هرگاه که من برتر مسلط شود و من ایده¬آل سرکوب شود فرد به بهزیستی جامعه‌اش خواهد اندیشید.
به‌علاوه موری عقیده داشت که انسان نیاز به «تخیل و خلاقیت» دارد، انسان تمایل به تجسم و ساختن دارد و در صورت موفقیت در تجسم و آفرینش، انسان سالم خواهد ماند. تخیل و آفرینش¬گری قوی‌ترین حالات شخصیت هستند و فردی که این‌ها را به خوبی ابراز نماید، از لحاظ روان‌شناختی سالم است. فرد سالم کسی است که در نیازهایش تعارض و کشمکش نداشته باشد.
«فشار» نیرویی است که به طرق مختلف بهزیستی و سلامت انسان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. فشار در نظریه موری همان تعیین‌کننده‌های محیطی رفتار است. به نظر وی بایستی بین اهمیت اشیاء محیط آن‌گونه که توسط شخص ادراک و تفسیر میشود (فشار بتا) و آن‌گونه که در واقعیت وجود دارند (فشار آلفا) تفاوت قائل شویم. یکی از معیارهای سلامت روان‌شناختی در نظریه موری این است که ادراک از محیط از نوع «آلفا» باشد نه «بتا».
به عقیده موری تمام انسان‌ها با شدت و ضعف متفاوت دچار «عقده» هستند؛ اما فقط عقده‌های افراطی و شدید موجب نابهنجاری و بیماری می‌شوند. پس یکی دیگر از معیارهای شخصیت سالم و سلامت روان‌شناختی در نظریه موری این است که شخص سالم از عقده‌های خوشه‌ای (بقایای تجارب و خاطرات پیش از تولد مانند اضطراب از عدم حمایت و بی‌یاوری …)، عقده مهرطلبی (فعالیت‌های منفعل و وابسته در اعمال کلامی و دهانی)، پرخاشگری مهارشده (نیاز به تعریف و تمجید) و عقده پرخاشگری دهانی (مانند فعالیت‌های دهانی همراه با پرخاشگری مثل گاز گرفتن در هنگام خشم، تمایلات قوی پرخاشگرانه، نگرش دوگانه در مورد مراجع قدرت، فرافکنی پرخاشگری دهانی مانند دیدن محیط به صورت اشیاء و افراد پرخاشگر و ضربه زننده و لکنت زبان)، عقده طرد دهانی (مانند انزجار و نفرت از فعالیت‌های دهانی)، عقده طرد مقعدی (مانند نیاز به پرخاشگری، نیاز به قدرت و استقلال یا جنسیت مقعدی)، عقده نگهداری مقعدی (مانند واکنش دفاعی به دفع و تخلیه)، عقده میزراهی (مانند شهوت میزراهی)، عقده ایکاروس (مانند خودشیفتگی شدید)، عقده اختگی (که عمدتاً نتیجه تخیلات با استناد کودکانه است) مبری است (خدارحیمی، 1374).
2-1.مقدمه………………………………………………………………….. 12
2-2. سلامت روانی………………………………………………………… 12
2-2-1. تعریف سلامت روانی……………………………………………… 12
2-2-2. دیدگاه¬های مربوط به سلامت روان……………………………. 13
3-2. ایمان مذهبی………………………………………………………… 22
2-3-1. تعریف ایمان……………………………………………………….. 22
2-3-2. دیدگاه¬های مربوط به ایمان و معنویت………………………… 23
2-4. سلامت روان و ایمان……………………………………………….. 26
2-4-1. نظریات و الگوها …………………………………………………..26
2-4-2. بررسی اصطلاحات قرآنی پیرامون سلامت روان……………… 27
2-4-3. مفهوم سلامت روان در قرآن……………………………………. 29
2-4-4. ویژگی¬های سلامت روان در قرآن……………………………. 31
2-4-5. ایمان از چه راه¬¬هایی موجب سلامت روان می¬شود…… 33
2-5. شادکامی……………………………………………………………. 34
2-5-1. تعریف شادکامی…………………………………………………. 34
2-5-2. شادکامی و سلامت……………………………………………… 34
2-5-3. شادکامی و اعتقادات مذهبی………………………………….. 34
2-5-4. سایر عوامل مؤثر بر شادکامی………………………………….. 35
2-6. سبک¬های دل¬ بستگی………………………………………… 38
2-6-1. تعریف دل¬بستگی……………………………………………… 38
2-6-2. نظریه دل¬بستگی بالبی………………………………………. 38
2-6-3. طبقه¬بندی کیفیت دل¬بستگی نوزاد……………………….. 39
2-6-4. سبک¬های دل¬بستگی در بزرگسالان……………………… 41
2-7. منبع کنترل………………………………………………………….. 43
2-7-1. تعریف منبع کنترل……………………………………………….. 43
2-7-2. منبع کنترل درونی………………………………………………. 43
2-7-3. منبع کنترل بیرونی ………………………………………………44
2-7-4. ویژگی¬های افراد با منبع کنترل درونی……………………… 44
2-7-5. ویژگی¬های افراد با منبع کنترل بیرونی……………………… 45
2-8. پیشینه تحقیق……………………………………………………. 46
2-8-1. سلامت روان و ایمان…………………………………………… 46
2-8-2. ارتباط سلامت روان با شادکامی، سبک¬های دل¬بستگی و منبع کنترل……………………………………………………………………… 48
2-8-3. ارتباط ایمان با شادکامی، سبک¬های دل¬بستگی و منبع کنترل…………………………………………………………………….. 49
2-8-4. تحقیقات ترکیبی……………………………………………….. 51
2-8-5. فرضیه¬های پژوهش………………………………………… 53
فصل سوم: روش تحقیق
در این فصل، نخست طرح پژوهش و سپس جامعه آماری و روش نمونه‌گیری معرفی میشود. ابزارهای به کار برده شده جهت گردآوری داده‌های پژوهش به همراه روش‌ها و ویژگی روان‌سنجی آن‌ها نیز به طور کامل معرفی گردیده و در پایان، مراحل اجرای پژوهش حاضر و روش آماری مورد استفاده جهت تحلیل داده‌ها مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
3-2. طرح پژوهش
پژوهش حاضر از نوع همبستگی است. در این پژوهش به منظور ارزیابی متغیرهای اندازه‌گیری شده، در مدل مفهومی که طراحی گردیده است، از رگرسیون چندگانه، روش تحلیل مسیر و مدل‌سازی معادلات ساختاری استفاده شده است. روش تحلیل مسیر گسترش مدل‌های رگرسیونی است که یک ماتریس همبستگی را در مقایسه با مدل‌های مفروض علی که پژوهشگر تنظیم می‌کند می‌آزماید. همچنین، تحلیل مسیر به عنوان مدل یابی علی شناخته میشود که به آزمودن شبکه‌ای از روابط میان متغیرهای اندازه‌گیری توجه دارد.
در مدل پیشنهادی پژوهش حاضر (نمودار 1-3)، متغیر وابسته (سلامت روان) به صورت متغیر درون‌زا تعریف و متغیر مستقل (ایمان مذهبی) به عنوان متغیر برون‌زا در نظر گرفته شده است. همچنین، متغیرهای شادکامی، سبک‌های دلبستگی و منبع کنترل به عنوان متغیرهای میانجی در مدل پیشنهادی قرار داده شده‌اند.
3-3. جامعه آماری، حجم نمونه و روش نمونه‌گیری پژوهش
جامعه پژوهش حاضر، تمامی دانشجویان دانشگاه شیراز می‌باشند که در سال 93-92 مشغول به تحصیل بودند. برای انجام این پژوهش، 240 دانشجو از جامعه‌ی پژوهش به روش نمونه‌گیری در دسترس انتخاب گردیدند. تعداد اعضای نمونه‌ی پژوهش بر اساس پیشنهاد استیونس (به نقل از هومن، 1390) مبنی بر وجود دست‌کم 15 عضو در نمونه‌ی پژوهش به ازای هر مسیر مستقیم مشخص شد.
3-4. ابزارهای پژوهش
ابزارهای مورد استفاده در پژوهش حاضر به منظور گردآوری داده‌ها عبارت‌اند از:
1- پرسشنامه سلامت عمومی (GHQ-28)
2- پرسشنامه ایمان مذهبی
3- پرسشنامه شادکامی آکسفورد
4- پرسشنامه دلبستگی کولینز و رید
5- مقیاس منبع کنترل راتر
3-4-1. ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺳﻼﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ (GHQ-28)
ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺳﻼﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ توسط گلدبرگ و هیلر، از ابزارهای غربالگری شناخته شده روان‌پزشکی در جمعیت عمومی است. فرم اصلی آن دارای 60 گویه است و برگه‌های کوتاه آن از 12 تا 28 گویه نیز تهیه شده است. در ایران فرم 28 گویه آن هنجاریابی شده و مورد استفاده قرار می‌گیرد. به 38 زبان ترجمه شده و مطالعات روان‌سنجی بر روی آن در 70 کشور جهان به انجام رسیده است. از این پرسشنامه برای شناسایی اختلال‌های روانی غیر روان‌پریشی در شرایط گوناگون در سطح گسترده‌ای استفاده شده است.
پرسشنامه GHQ-28 دارای چهار مقیاس فرعی و هر مقیاس دارای هفت گویه است:
الف) علائم جسمانی
ب) اضطراب و اختلال خواب
ج) اختلال در کارکرد اجتماعی
د) علائم افسردگی
گویه¬های هر خرده آزمون به ترتیب پشت سر هم آمده است، به نحوی که از گویه 1 تا 7 مربوط به خرده آزمون نشانه‌های جسمانی، از گویه 8 تا 14 مربوط به خرده آزمون اضطراب و بی‌خوابی، گویه 15 تا 21 مربوط به خرده آزمون اختلال در کارکرد اجتماعی و از گویه 22 تا 28 مربوط به خرده آزمون افسردگی می‌باشد. در خرده آزمون نشانه‌های جسمانی، وضعیت سلامت عمومی و علائم جسمانی که فرد در یک ماه گذشته تجربه کرده است مورد بررسی قرار می‌گیرد. در خرده آزمون اضطراب و بی‌خوابی، از علائم و نشانه‌های بالینی اضطراب شدید، تحت فشار بودن، عصبانیت و دل‌شوره، بی‌خوابی و داشتن وحشت و هراس ارزیابی به عمل می‌آید. در خرده آزمون اختلال در کارکرد اجتماعی، توانایی فرد در انجام کارهای روزمره، داشتن قدرت تصمیم‌گیری، احساس رضایت در انجام وظایف، احساس مفید بودن در زندگی و لذت بردن از فعالیت‌های روزمره مورد بررسی قرار می‌گیرد و بالاخره، در خرده آزمون افسردگی، علائم ویژه افسردگی از جمله احساس ناامیدی، احساس بی‌ارزش بودن زندگی، داشتن افکار خودکشی و آرزوی مردن، احساس بی‌ارزشی و ناتوانی در انجام کارها مورد ارزیابی قرار می‌گیرد (تقوی، 1380).
این پرسشنامه دارای گویه¬های ساده‌ای پیرامون وضعیت روانی فرد است. برای نمونه: «آیا این روزها دچار حواس‌پرتی شده‌اید؟» که با طیف چهار درجه‌ای لیکرت شامل گزینه خیر (0 نمره)، خیلی کم (1 نمره)، کم (2 نمره) و زیاد (3 نمره) مشخص میشود. در نتیجه، نمره کل یک فرد از صفر تا 84 متغیر خواهد بود. هرچه نمره فرد در این آزمون بیشتر باشد سلامت عمومی کمتر است. یعقوبی و همکاران (1374) نیز برای این پرسشنامه نقطه برش 23، حساسیت 86/0 و ویژگی 82/0 را گزارش نمودند.
ویژگی¬های روان‌سنجی پرسشنامه ﺳﻼﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ (GHQ-28)
پایایی فرم 28 گویه¬ای این پرسشنامه توسط پالاهنگ، نصر اصفهانی و براهنی (1375)، 91/0 محاسبه شده است. ضریب پایایی بازآزمایی و آلفای کرونباخ در بررسی یعقوبی و همکاران (1374)، برابر با 88/0 به دست آمده است (پورسردار و همکاران، 1391). تقوی نیز در مطالعه‌ای پایایی و روایی این پرسشنامه را به صورت جامع مورد مطالعه قرار داد. پایایی پرسشنامه مزبور از سه روش دوباره سنجی، تنصیفی و آلفای کرونباخ بررسی گردید که به ترتیب ضرایب پایایی 70/0، 93/0 و 90/0 حاصل گردید. برای مطالعه روایی پرسشنامه سلامت عمومی از سه روش روایی همزمان، همبستگی خرده آزمون‌های این پرسشنامه با نمره کل و تحلیل عوامل استفاده شد. روایی همزمان این پرسشنامه از طریق اجرای همزمان با پرسشنامه بیمارستان میدلسکس (M.H.Q) انجام گردید که ضریب همبستگی حاصل 55/0 بود. ضرایب همبستگی بین خرده آزمون‌های این پرسشنامه با نمره کل در حد رضایت‌بخش و بین 72/0 تا 87/0 متغیر بود. نتیجه تحلیل عوامل، بیانگر وجود عوامل افسردگی، اضطراب، اختلال در کارکرد اجتماعی و علائم جسمانی در این پرسشنامه بود که در مجموع بیش از 50 درصد واریانس کل آزمون را تبیین می‌نمودند. بنابر¬این، بر اساس نتایج این تحقیق، فرم 28 گویه¬ای پرسشنامه سلامت عمومی واجد شرایط لازم برای کاربرد در پژوهش‌های روان‌شناختی و فعالیت‌های بالینی شناخته شده است (تقوی، 1380).
3-4-2. پرسشنامه ایمان مذهبی
این مقیاس به نحوی طراحی شده است که به طور خاص ایمان مذهبی را بر مبنای مفاهیم مطرح شده در آیات قرآن و احادیث اندازه‌گیری کند. این پرسشنامه شامل 25 گویه می‌باشد که در ساخت آن از چند ابزار شامل مقیاس ایمان مذهبی، مقیاس نومیدی و افسردگی بک و آزمون جهت‌گیری مذهبی با تکیه بر اسلام استفاده شده است. این پرسشنامه دارای 4 مقیاس فرعی می‌باشد:
الف) تسلط بر نفس
ب) ایمان افعالی
ج) خویشتن‌داری
د) خیرخواهی و هدفمندی
روش نمره¬گذاری در این مقیاس به شکل پنج مرحله¬ای از کاملاً مخالفم تا کاملاً موافقم درجه¬بندی شده و به ترتیب دارای ارزش 0 تا 4 می¬باشد. در این آزمون سؤالات 1،2، 3، 4، 5، 6، 7،8،9،10، 11،13،14،15،20،21، 22 و 25 دارای نمره‌گذاری معکوس هستند¬. نمره کلی از طریق جمع کردن نمره‌ی 4 زیرمقیاس به دست می‌آید؛ بنابراین، نمره کلی آزمون از 0 تا 100 متغیر خواهد بود.
ویژگی¬های روان‌سنجی پرسشنامه ایمان مذهبی
ضرایب همسانی درونی پرسشنامه ایمان مذهبی و خرده مقیاس‌های آن بین 67/0 تا 86/0 گزارش شده است. بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت که پایایی پرسشنامه ایمان مذهبی و خرده مقیاس‌های آن مطلوب است. در بحث روایی، این مقیاس با پرسشنامه افسردگی بک همبستگی 49/0- و با پرسشنامه نومیدی بک همبستگی 53/0- داشته است. در همین زمینه، همبستگی مقیاس ایمان مذهبی سنتاکلارا با پرسشنامه افسردگی بک 20/0- و با پرسشنامه امیدواری اسنایدر (1995) 21/0 گزارش شده است (پلانته و بوکاسینی، 1997). مقایسه این دو نتیجه نشان می‌دهد که مقیاس ایمان مذهبی ایرانی با قوت بیشتری می‌تواند افسردگی و ناامیدی را پیش‌بینی کند و این امر نشان‌دهنده روایی واگرای قوی‌تر این پرسشنامه است. همبستگی بسیار بالای پرسشنامه ایمان مذهبی و خرده مقیاس‌های آن با دو مؤلفه آزمون جهت‌گیری مذهبی با تکیه بر اسلام نیز حاکی از این است که مقیاس ایمان مذهبی روایی همگرای مطلوبی دارد (گودرزی و نوری، 1392).
3-1.مقدمه………………………………………………………………. 55
3-2. طرح پژوهش………………………………………………………. 55
3-3. جامعه آماری، حجم نمونه و روش نمونه‌گیری پژوهش………. 56
3-4. ابزارهای پژوهش………………………………………………… 56
3-4-1. ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺳﻼﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ (GHQ-28) ا……………………56
3-4-2. پرسشنامه ایمان مذهبی…………………………………….. 58
3-4-3. پرسشنامه شادکامی آکسفورد……………………………… 58
3-4-4. پرسشنامه دلبستگی کولینز و رید…………………………. 59
3-4-5. مقیاس منبع کنترل راتر…………………………………………60
3-5. روش تحلیل دادها………………………………………………… 61
فصل چهارم: یافته‌های پژوهش
4-1. مقدمه…………………………………………………………… 63
4-2. ویژگی¬جمعیت شناختی نمونه¬ی پژوهش………………. 63
4-3. یافته¬های توصیفی…………………………………………… 64
4-4. یافته¬های مربوط به فرضیه¬های مستقیم پژوهش براساس رگرسیون گام به گام……………………………………………………………………. 67
4-5. یافته¬های مربوط به آزمون مدل پیشنهادی………………. 74
4-6. بررسی روابط غیرمستقیم با استفاده از رویکرد گام‌های علّی………………………………………………………………….. 78
فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری
5-1. مقدمه……………………………………………………………… 86
5-2. بررسی برازش مدل پیشنهادی…………………………………. 86
5-3. بررسی یافته¬های مربوط به فرضیه¬های پژوهش…………. 87
5-4. محدودیت¬های پژوهش………………………………………… 93
5-5. پیشنهاد¬ات پژوهشی………………………………………….. 94
5-5. دلالت های ضمنی پژوهشی…………………………………… 94
منابع فارسی…………………………………………………………… 96
منابع انگلیسی………………………………………………………. 101
فهرست جداول
جدول 4-1 فراوانی و درصد فراوانی دانشجویان به تفکیک جنسیت 63
جدول 4-2 فراوانی و درصد فراوانی دانشجویان به تفکیک جنسیت برحسب وضعیت تأهل………………………………………………………………………. 64
جدول 4-3. شاخص‌های توصیفی سلامت عمومی به تفکیک جنسیت…………………………………………………………………… 64
جدول 4-4. شاخص‌های توصیفی شادکامی به تفکیک جنسیت …..65
جدول 4-5. شاخص‌های توصیفی سبک‌های دلبستگی و سه زیر مقیاس آن به تفکیک جنسیت…………………………………………………………………… 65
جدول 4-6. شاخص‌های توصیفی کانون کنترل به تفکیک جنسیت…. 66
جدول 4-7. شاخص‌های توصیفی ایمان مذهبی به تفکیک جنسیت. 66
جدول 4-8. پیش‌بینی سلامت روانی براساس ایمان مذهبی با استفاده از رگرسیون گام به گام………………………………………………………………………….. 67
جدول 4-9. ضرایب رگرسیون، پیش‌بینی سلامت روان بر اساس ایمان مذهبی……………………………………………………………………. 67
جدول 4-10. پیش‌بینی سلامت‌روانی براساس شادکامی با استفاده از روش رگرسیون گام‌به‌گام ……………………………………………………………………68
جدول 4-11. ضرایب رگرسیون، پیش‌بینی سلامت روان بر اساس شادکامی………………………………………………………………….. 68
جدول 4-12 پیش بینی سلامت روانی بر اساس سبک دلبستگی دوسوگرا با استفاده از روش رگرسیون گام ب69ه گام………………………………………….. 69
جدول 4-13. ضرایب رگرسیون، پیش‌بینی سلامت روان بر اساس دلبستگی دوسوگرا…………………………………………………………………… 69
جدول 4-14. پیش بینی شادکامی بر اساس ایمان مذهبی با استفاده از روش رگرسیون گام به گام………………………………………………………………………. 70
جدول 4-15. ضرایب رگرسیون، پیش‌بینی شادکامی بر اساس ایمان مذهبی……………………………………………………………………… 70
جدول 4-16. مدل رگرسیون، تحلیل واریانس، شاخص‌های آماری……. 71
جدول 4-17. ضرایب رگرسیون، پیش‌بینی دلبستگی دوسوگرا بر اساس ایمان مذهبی………………………………………………………………………. 71
جدول 4-18. مدل رگرسیون، تحلیل واریانس، شاخص‌های آماری……. 72
جدول 4-19. ضرایب رگرسیون، پیش‌بینی سلامت روان بر اساس منبع کنترل……………………………………………………………………….. 72
جدول 4-20. مدل رگرسیون، تحلیل واریانس، شاخص‌های آماری…… 73
جدول 4-21. ضرایب رگرسیون، پیش‌بینی منبع کنترل بر اساس ایمان مذهبی……………………………………………………………………. 73
جدول 4-22. پارامترهای اندازه‌گیری روابط مستقیم در مدل پیشنهادی……………………………………………………………….. 75
جدول 4-23. پارامترهای اندازه‌گیری روابط مستقیم در مدل اصلاح شده……………………………………………………………………… 76
جدول 4-24. ویژگی‌های نیکویی برازش مدل اصلاح شده………… 77
جدول 4-25. ضرایب همبستگی ساده بین سه ایمان مذهبی، شادکامی و سلامت روان………………………………………………………………………. 78
جدول 4-26. مدل رگرسیون، تحلیل واریانس ایمان مذهبی از طریق شادکامی برسلامت روان ………………………………………………………………………………79
جدول 4-27. ضرایب رگرسیون،ایمان مذهبی بر سلامت روان از طریق شادکامی…………………………………………………………………79
جدول 4-28. ضرایب همبستگی ساده بین سه متغیر ایمان مذهبی، منبع کنترل و سلامت روان……………………………………………………………………… 80
فهرست نمودارها
نمودار 4-1. ضرایب استاندارد مدل پیشنهادی……………………….. 74
نمودار 4-2. ضرایب استاندارد مدل اصلاح شده، تأثیرگذاری ایمان مذهبی بر سلامت روان با میانجی‌گری دلبستگی دوسوگرا و شادکامی در دانشجویان………. 76
نمودار 4-3 رابطه‌ی میانجی ایمان مذهبی و سلامت روان از طریق شادکامی…………………………………………………………………… 78
نمودار 4-4 رابطه‌ی میانجی ایمان مذهبی و سلامت روان از طریق منبع کنترل……………………………………………………………………….. 80
نمودار 4-5 رابطه‌ی میانجی ایمان مذهبی و سلامت روان از طریق دلبستگی دوسوگرا…………………………………………………………………….. 81
نمودار 4-6 رابطه‌ی میانجی ایمان مذهبی با سلامت روانی از طریق شادکامی، دلبستگی دوسوگرا و منبع کنترل…………………………………………………….83
Abstract
The present study was designed to examine the student’s mental health predication model based on religious faith mediated by happiness, ambivalent attachment style and locus of control. The method of study was correlational. The statistical population included all students of the Shiraz University in the academic year of 2013-2014. The sample included 240 students selected by convenience sampling method. Measures included the General Health Questionnaire (GHQ-28), the Religious Faith Scale, the Oxford Happiness Scale, the Collins and Read Attachment Scale, and the Rotter’s Locus of Control Scale. The data were analyzed by multiple regression, path analysis and structural equation modeling methods. Results indicated that religious faith and ambivalent attachment style were inversely correlated, but the the mediating role of ambivalent attachment was not confirmed in the model. The modified model confirmed the mediating role of happiness between religious faith and mental health. Therefore, those components of faith that lead to happiness might be a protective marker for mental health.
بلافاصله بعد از پرداخت به ایمیلی که در مرحله بعد وارد میکنید ارسال میشود.
فایل pdf غیر قابل ویرایش
قیمت25000تومان
خرید فایل word
قیمت35000تومان